Edukacja bezpieczna dla wszystkich

Edukacja to jedno z podstawowych praw człowieka, gwarantowane przez Artykuł 26. uchwalonej w 1948 r. Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka oraz szereg międzynarodowych i państwowych dokumentów. Wciąż jednak rzesze młodych kobiet i mężczyzn doświadczają wykluczenia z prawa do edukacji lub dostęp do niej jest im ograniczany (czytaj więcej w temacie przewodnim Kampanii 2017, a także materiałach edukacyjnych CWGL-u: Ekstremizm, przemoc wobec dziewcząt i edukacja, Edukacja w obozach dla uchodźców_czyń i osób przesiedlonych). Do takich ograniczeń zaliczyć należy wszelkie przejawy dyskryminacji, które drastycznie obniżają poziom bezpieczeństwa osób biorących udział w procesie edukacyjnym. Dlatego tak niezmiernie ważne jest systemowe i konsekwentne podnoszenie poziomu bezpieczeństwa na wszystkich szczeblach edukacji formalnej oraz pozaformalnej.

Dlatego jednym z priorytetów działania fundacji Autonomia jest wdrożenie zmian w strukturach i programach przeciw przemocy, tak by uwzględniały perspektywę płci i różnorodności, zwiększając tym samym skuteczność działań zorientowanych na powstrzymywanie i ochronę przed przemocą.

Po raz drugi, temat przewodni międzynarodowej Kampanii “16 Dni…” brzmi

Od pokoju w domu do pokoju na świecie: zadbajmy o bezpieczną edukację dla wszystkich!

Szkoła i inne placówki edukacyjne – wolne od dyskryminacji i przemocy?

Prawo do edukacji w środowisku wolnym od dyskryminacji i przemocy jest jednym z podstawowych praw człowieka gwarantowanych przez polską Konstytucję.

Zobowiązania instytucji publicznych do szczególnej dbałości o bezpieczeństwo dzieci i uczniów wynikają także m.in. z art. 19 Konwencji o Prawach Dziecka, art. 6 Karty Nauczyciela, preambuły, art. 1 i art. 39 ust. 1 ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty oraz § 2  rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej i Sportu w sprawie bezpieczeństwa i higieny w publicznych i niepublicznych szkołach i placówkach z dnia 31 grudnia 2002 r.

Szkoły i placówki edukacyjne są miejscami, w których – podobnie jak w wielu innych miejscach publicznych – dochodzi do aktów przemocy werbalnej, psychicznej, fizycznej i seksualnej. Także przekaz edukacyjny nie jest wolny od dyskryminujących i nienawistnych przekazów.

Problem przemocy i dyskryminacji ma charakter powszechny, a nie incydentalny. Jak wynika z badań dochodzi do nich w relacjach rówieśniczych, ale także wobec uczniów i uczennic – ze strony kadry. W ogromnym zakresie wpływa to na stan bezpieczeństwa w szkołach. Z kolei poczucie bezpieczeństwa jest kluczowe dla możliwości zdobywania wiedzy i umiejętności, czy szerzej – budowania kompetencji. Jednym z podstawowych zadań systemu edukacji jest zatem zapewnienie bezpieczeństwa osobom, dla których szkoła jest miejscem nauki i pracy.

Tym bardziej niezrozumiałe i zagrażające bezpieczeństwu w placówkach edukacyjnych są ostatnie posunięcia polskich instytucji odpowiedzialnych za politykę oświatową, które zmierzają do zablokowania jakichkolwiek działań związanych z przeciwdziałaniem dyskryminacji i przemocy w szkołach w Polsce:

  • usunięcie z treści rozporządzenia w sprawie nadzoru pedagogicznego (w sprawie wymagań wobec szkół i placówek) zapisu o konieczności prowadzenia przez szkoły działań antydyskryminacyjnych obejmujących całą społeczność szkolną. Zobowiązanie to obejmowało wszystkie przedszkola i szkoły oraz placówki edukacyjne (w tym poradnie psychologiczno-pedagogiczne i ośrodki doskonalenia nauczycieli)
  • usunięcie zapisów antydyskryminacyjnych z preambuły do podstawy programowej oraz zawartość samej podstawy programowej
  • niekorzystne zmiany dotyczące nauczania indywidualnego dla uczennic i uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi.

Żadne badania nie wskazują na to, że te posunięcia są uzasadnione.

Płeć i inne cechy tożsamości a przemoc w szkole – różnice, umiejętności przeciwdziałania i reagowania

Przemoc, z którą spotykają się uczniowie i uczennice różni się skalą i rodzajami w zależności od płci, orientacji psychoseksualnej, koloru skóry, wyglądu, wieku, statusu majątkowego i innych cech tożsamościowych – wskazują na to badania zarówno instytucji publicznych (Centrum Badań nad Uprzedzeniami Uniwersytetu Warszawskiego 2016, Instytutu Badań Edukacyjnych 2014, statystyki Komendy Głównej Policji, Kancelarii Prezesa Rady Ministrów – Krajowy Program Działań na rzecz Równego Traktowania 2013), jak i organizacji pozarządowych (Fundacji Feminoteka, Kampanii Przeciwko Homofobii 2012 i 2015, Towarzystwa Edukacji Antydyskryminacyjnej 2015 i 2016, Fundacji na rzecz Różnorodności Społecznej 2011 i 2015).

Biorąc pod uwagę kryterium płci i orientacji psychoseksualnej najbardziej na przemoc fizyczną narażeni są chłopcy, w szczególności chłopcy nieheteroseksualni. Z kolei na przemoc seksualną i molestowanie – dziewczęta (bez względu na orientację seksualną) oraz chłopcy nieheteroseksualni i osoby transpłciowe. Jak możemy przeczytać w raporcie „EU Kids on line” różnice związane z płcią społeczno – kulturową (gender) istnieją także w odniesieniu do zagrożenia cyberprzemocą. W szczególności, jak wynika z badań, chłopcy częściej są użytkownikami i twórcami oraz osobami upowszechniającymi obraźliwe, nienawistne, nawołujące do przemocy treści oraz treści pornograficzne. Z kolei dziewczyny są częściej adresatkami tego rodzaju przemocowych zachowań w Internecie (częściej otrzymują obraźliwe komentarze o treści seksistowskiej lub seksualnej). Zarówno chłopcy, jak i dziewczęta są narażeni na cyberbulling (Livingstone, S. and Haddon, L. (2009), EU Kids Online: Final report. LSE, London: EU Kids Online).

Jak wynika z najnowszych badań i publikacji, choć przemoc ze względu na różne przesłanki tożsamościowe, przemoc motywowana uprzedzeniami (w tym mowa nienawiści) jest niestety częsta, to ani uczniowie/uczennice, ani kadra pedagogiczna i zarządzająca, ani rodzice zupełnie nie wiedzą w jaki sposób można jej przeciwdziałać i na nią reagować. Podając przykłady sytuacji, do których dochodzi w szkołach i innych placówkach edukacyjnych, które – zgodnie z obowiązującymi definicjami i zapisami prawnymi – są przejawami dyskryminacji i przemocy motywowanej uprzedzeniami, wielokrotnie zaprzeczają jakoby do dyskryminacji i przemocy w szkołach dochodziło.

Konsekwencje ignorancji i niewiedzy o niedopuszczalności stosowania przemocy motywowanej uprzedzeniami oraz o możliwościach i zapobiegania i przeciwdziałania, zarówno wśród kadry pedagogicznej, jak i uczęszczających do szkół są poważne.

Uczniowie i uczennice narażeni na taką przemoc borykają się z trudnościami w uczeniu się spowodowanymi poważnym i długotrwałym narażeniem na przemoc i stres, opuszczają zajęcia, podejmują tzw. zachowania ryzykowne i autodestrukcyjne. W ostatnim czasie na światło dzienne wychodzą przypadki, w których nękani z powodu swojej tożsamości uczniowie i uczennice podejmują próby samobójcze. Część z nich odbiera sobie życie skutecznie.

Zobowiązania i konieczne zmiany

Polska, także na mocy licznych zobowiązań międzynarodowych i krajowych, zobowiązana jest do dołożenia wszelkich starań w celu zapobiegania i zwalczania różnorakim formom przemocy wobec kobiet i dziewcząt, m.in. poprzez uwzględnienie kategorii płci i innych współwystępujących przesłanek w działaniach antyprzemocowych oraz poprzez przeciwdziałanie stereotypom i dyskryminacji w edukacji.

Od 1980 r. Polska jest stroną Konwencji ONZ w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet (tzw. CEDAW). Zgodnie z postanowieniami CEDAW państwa są zobowiązane do podjęcia wszelkich stosownych kroków w celu “zmiany społecznych i kulturowych wzorców zachowania mężczyzn i kobiet w celu osiągnięcia likwidacji przesądów i zwyczajów lub innych praktyk, opierających się na przekonaniu o niższości lub wyższości jednej z płci albo na stereotypach roli mężczyzny i kobiety” m.in. dlatego że jak wskazują na to badania i prace Komitetu CEDAW stereotypowe postrzeganie ról płci, a w szczególności przekonanie o wyższości mężczyzn wobec kobiet, przyczynia się do tworzenia uprzedzeń i zwyczajów, które utrwalają zjawisko przemocy wobec kobiet.

Od lat Komitet ds. likwidacji dyskryminacji kobiet ONZ w przedstawianych rządowi polskiemu zaleceniach dotyczących przeciwdziałania przemocy wobec kobiet,  zwraca uwagę m.in. na postrzeganie przez polskie instytucje przemocy domowej, seksualnej i innej jako problemu neutralnego płciowo. Komitet każdorazowo apeluje, by Polska dołożyła wszelkich starań w celu zapobiegania i zwalczania wszelkich form przemocy wobec kobiet i dziewcząt, m.in. poprzez uwzględnienie kategorii płci i innych współwystępujących przesłanek w działaniach antyprzemocowych oraz przeciwdziałanie stereotypom i dyskryminacji w edukacji. W zaleceniach z 2014 roku Komitet ds. likwidacji dyskryminacji kobiet  ONZ wzywa Państwo Polskie by włączyło eliminację stereotypów płciowych jako kluczowy priorytet Krajowego Programu Działań na Rzecz Równego Traktowania, w szczególności tych, które utrwalają przemoc seksualną, w tym gwałt;  dokonało w priorytetowym trybie przeglądu podręczników i materiałów na wszystkich poziomach edukacji, usuwając dyskryminujące stereotypy płciowe.

Z kolei zgodnie z Konkluzjami Komisji ONZ d.s. Statusu Kobiet które zostały uzgodnione w trakcie 57. sesji (dokument z dnia 15 marca 2013) pt. „Eliminacja wszelkich form przemocy wobec kobiet i dziewcząt oraz zapobieganie wszelkim formom takiej przemocy – uzgodnione konkluzje” Komisja „wzywa Rządy (…) do podjęcia następujących działań:

  • Rozwijania polityki publicznej i programów, dając priorytet formalnym i nieformalnym programom edukacyjnym wspierają (…); oraz szczególne skoncentrowanie się na programach edukujących kobiety i mężczyzn, szczególnie rodziców i opiekunów, na temat (…) przemocy wobec kobiet i dziewcząt (…), seksualnego wykorzystania dzieci, w tym wykorzystania seksualnego dla celów handlowych, molestowania seksualnego, gwałtu (…).
  • Rozwijania i wspierania istniejących strategii politycznych i programów skierowanych do dzieci i młodzieży, szczególnie kobiet, które doświadczyły lub były świadkiniami przemocy domowej lub molestowania seksualnego, w tym ochrona dla dzieci w systemie wymiaru sprawiedliwości, aby zredukować ryzyko ich ewentualnej wtórnej wiktymizacji lub popełniania przez nie aktów przemocy i przywrócenie ich do zdrowia; oraz wdrożenie takich programów w sposób biorący pod uwagę społeczną specyfikę, z rzeczywistym uczestnictwem młodych ludzi, społeczeństwa obywatelskiego i organizacji kobiecych i młodzieży, oraz instytucji edukacyjnych (…).
  • (…) Rozwijania mechanizmów walki z wykorzystywaniem ICT i mediów społecznych do ugruntowywania przemocy wobec kobiet i dziewcząt, w tym przestępczego wykorzystywania ICT do molestowania seksualnego, wykorzystywania seksualnego, pornografii dziecięcej i handlu kobietami i dziewczętami, oraz pojawiających się form przemocy takich jak prześladowanie w Internecie (cyberstalking) oraz cyberprzemoc i naruszanie prywatności, które umniejsza bezpieczeństwo kobiet i dziewcząt.
  • Poprawę bezpieczeństwa dziewcząt w szkole i w drodze do/ze szkoły, w tym poprzez stworzenie bezpiecznego i wolnego od przemocy otoczenia poprzez poprawę infrastruktury, np. transportowej, zapewnienie oddzielnych i odpowiednich urządzeń sanitarnych, poprawę oświetlenia, placu zabaw i bezpiecznego otoczenia; przyjęcie krajowych strategii politycznych mających na celu zakazywanie, zapobieganie i opracowywanie rozwiązań problemu przemocy wobec dzieci, szczególnie dziewcząt, w tym molestowania seksualnego i znęcania się oraz innych form przemocy, poprzez środki takie jak prowadzenie działań mających na celu zapobieganie przemocy w szkołach i społecznościach, oraz wyznaczanie i egzekwowanie kar za przemoc wobec dziewcząt.
  • Podejmowania środków zapewniających wolność wszystkich miejsc pracy od dyskryminacji i wykorzystywania, przemocy i molestowania seksualnego oraz znęcania się oraz zapewniających istnienie w tych miejscach systemowych rozwiązań dotyczących walki z dyskryminacją i przemocą wobec kobiet i dziewcząt, odpowiednio poprzez środki takie jak ramy regulacyjne i reformy, umowy zbiorowe, kodeksy postępowania, w tym właściwe środki dyscyplinarne, protokoły i procedury, kierowanie ofiar przemocy do placówek ochrony zdrowia na leczenie oraz zgłaszanie przypadków przemocy na policję celem zbadania; oraz poprzez podnoszenie świadomości i budowanie możliwości, we współpracy z pracodawcami, związkami i pracownikami, w tym służbami w miejscu pracy, oraz elastyczne podejście względem ofiar i ocalałych.
  • Zwiększenia środków na ochronę kobiet i dziewcząt przed przemocą i molestowaniem, w tym molestowaniem seksualnym i znęcaniem się, w przestrzeni publicznej i prywatnej, opracowywanie rozwiązań dotyczących bezpieczeństwa i zabezpieczania, poprzez podnoszenie świadomości, zaangażowanie lokalnych społeczności, uchwalanie przepisów zapobiegających przestępstwom, polityki publicznej (…)

Także zgodnie z  artykułem 14 Konwencji Rady Europy o zapobieganiu i zwalczaniu przemocy wobec kobiet i przemocy domowej:

„1. Strony podejmą, gdy to właściwe, niezbędne działania by wprowadzić do programów nauczania na wszystkich etapach edukacji, dostosowane do etapu rozwoju uczniów treści dotyczące równości kobiet i mężczyzn, niestereotypowych ról społeczno-kulturowych, wzajemnego szacunku, rozwiązywania konfliktów w relacjach międzyludzkich bez uciekania się do przemocy, przemocy wobec kobiet ze względu na płeć oraz gwarancji nienaruszalności osoby.

2. Strony podejmą niezbędne działania by promować zasady, o których mowa w ustępie 1, w ramach nieformalnego uczenia się, w ramach działalności sportowej, kulturalnej i rekreacyjnej oraz w mediach.”

W związku z ww. zobowiązaniami międzynarodowymi i krajowymi, a także nieuzasadnionymi negatywnymi reakcjami instytucji publicznych, szczególnie związanymi z systemem edukacji formalnej, na inicjatywy podejmowane w ramach Kampanii 16 Dni Akcji Przeciw Przemocy ze względu na Płeć, apelujemy do MRPiPS by we współpracy z Ministerstwem Edukacji Narodowej zaplanowało do realizacji w nieodległej perspektywie następujące działania:

  • Objęcie wszystkich osób tworzących społeczność szkolną edukacją na rzecz budowania bezpieczeństwa, przeciwdziałania przemocy, a także na rzecz równości płci i antydyskryminacyjną, zbudowaną w oparciu o spójny i uzgodniony przekaz odnoszący się do aktualnej wiedzy na temat przeciwdziałania dyskryminacji w edukacji i poprzez edukację
  • Zaplanowanie konkretnych, opartych na dobrych praktykach, działań prewencyjnych i interwencyjnych w przypadkach przemocy w tym motywowanej uprzedzeniami m.in. ze względu na płeć (działania edukacyjne i informacyjne, tworzenie planów przeciwdziałania przemocy dla szkół i placówek oświatowych, procedur reagowania, wsparcia dla ofiar, działań reedukacyjnych dla sprawców itd.)
  • Zaplanowanie konkretnych działań (szkolenia, materiały edukacyjne, konferencje itd.) w celu zwiększania kompetencji całego środowiska szkolnego (uczennic i uczniów, nauczycieli i nauczycielek, rodziców, kadry zarządzającej) do przeciwdziałania i reagowania na dyskryminację i przemoc motywowaną uprzedzeniami, w tym przemoc ze względu na płeć
  • Włączenie perspektywy antydyskryminacyjnej, w szczególności perspektywy płci, do wszystkich programów odnoszących się do podnoszenia bezpieczeństwa w szkołach i innych placówkach oświatowych.

Ekspertki i eksperci z fundacji Autonomia a także innych organizacji i inicjatyw dysponują szeroką i cenioną wiedzą i doświadczeniem w omawianym zakresie. Oferujemy zatem wsparcie merytoryczne działań instytucji publicznych, o które apelujemy wyżej.

Polecane publikacje

Polecamy również wydane przez Fundację Autonomia oraz Stowarzyszenie Kobiet KONSOLA, dostępne do wypożyczenia filmy edukacyjne wraz z podręcznikami do prowadzenia zajęć (kliknij by dowiedzieć się więcej o filmach i wypożyczalni):

Polecamy także inne materiały Towarzystwa Edukacji Antydyskryminacyjnej zamieszone w zakładce Publikacje na stronie organizacji oraz materiały Fundacji Forum na rzecz Różnorodności Społecznej (zakładka Biblioteka).

 

Pobierz materiały:

Ramy prawne zjawiska dyskryminacji i przemocy motywowanej uprzedzeniami oraz możliwości reakcji na nie z wykorzystaniem instrumentów prawnych

Kluczowe pojęcia z zakresu dyskryminacji i przemocy motywowanej uprzedzeniami wraz z przykładami z uczelni

Dyskryminacja. Przykłady obrazujące pojęcia i definicje w odniesieniu do realiów uniwersyteckich

 

Opracowanie merytoryczne: Agata Teutsch
Redakcja: Agnieszka Biela

Zapisz

Translate »